TEMET Sığınak Sistemleri

ADS, Askeri ve Sivil Amaçlı Sığınakların Tasarımı, Sığınaklarda NBC Korunma Sistemlerinin Kurulması, Mevcut Sistemlerin Yenilenmesi ve Modernize Edilmesi, NBC Algılama, Erken Uyarı ve Alarm Sistemlerinin Tesisi konularında faaliyet gösteren TEMET OY (Finlandiya) firmasının Türkiye Temsilcisidir.

Temet, 1953’te kurulmuş, Helsinki/Finlandiya merkezli bir özel sektör kuruluşudur. 1957’den itibaren yüksek nitelikli sığınak ekipman teknolojilerinin araştırılması, geliştirilmesi, planlama ve üretimi alanında uzmanlaşmıştır.

1953 yılından bu yana, başta Finlandiya, ABD ve diğer NATO ülkeleri olmak üzere dünya çapında çok sayıda projeyi gerçekleştirmiş bulunan TEMET OY, TEMET GROUP Üyeleri TEMET INSTRUMENTS OY ve ENVIRONICS OY, çözüm ortakları JP-SUORAPLAN OY ve EUROSHIELD OY ile birlikte, halihazırda dünyanın en önde gelen Sığınak ve Sığınaklarda NBC-Korunma Sistemleri firmasıdır. Yanısıra, TEMET OY, sığınak yönetimi için geliştirilmiş XENVI® (Intelligent Realtime Safety and Environment Control System) yazılımı temelinde, mükemmel bir Sığınak İşletim ve Çevre Yönetimi çözümü de sunmaktadır.

Temet’in ARGE çalışmalarının sonuçları çeşitli uluslararası askeri ve sivil laboratuvarlarda yeniden test edilmektedir. Bu testler sırasında, Temet ekipmanlarının özellikleri, en yeni standartlara ve teknik gereklere göre ölçümlenmektedir.

Bugüne kadar İskandinavya, Avrupa, ABD, Ortadoğu ve Uzakdoğu’da sayısız askeri ve sivil projenin yanı sıra, yalnızca Finlandiya’da Temet OY tarafından üretilmiş ve projelendirilmiş çok sayıda askeri ve sivil sığınak ile 20.000’in üzerinde komple NBC filtre sistemi hizmete sokulmuştur.

SIĞINAK TASARIMININ GENEL YÖNLERİ

Tarih boyunca insanoğlu doğanın ve diğer insanların istenmeyen saldırılarına karşı kendini savunmak için büyük çaba göstermiştir. Kısa süre öncesine kadar cephenin çok gerisindeki bir askeri üs, şehir veya kamu tesisi tehditlere ve hasarlara karşı korunaklı kabul edilmekteydi. Bugün ön cephe söz konusu değildir ve savaş alanının ölümcüllüğü her kenti ve askeri tesisi tehdit etmektedir. Modern savaşta sofistike uydu haberleşmesi, iyi organize edilmiş istihbarat ağı ve akıllı silahlar sayesinde tüm hedefler vurulabilmektedir. Bu tehdide karşı mühendisler insan hayatını ve yaşamsal tesisleri koruyabilmek için büyük çaba harcamaktadırlar.

Modern savaş teknolojisine karşı koymanın en etkili yöntemi, insanların ve önemli tesislerin korunması için sağlam sığınaklar oluşturulmasıdır. Hiçbir biçimde tahrip edilemez bir sığınak yapılmasının mümkün olmamasına karşın, iyi korunmuş bir hedefi yok etmek için saldırganın da çok büyük çaba harcaması gerekecektir. Saldırgan, karşısında iyi korunmuş bir hedef bulduğunda, olası kayıpları ve bedelini düşünerek saldırı planını gözden geçirmek ve büyük olasılıkla saldırıdan vazgeçmek zorunda kalacaktır. Bu nedenle bir sığınak, yerinde bir yatırım olarak bir sigorta poliçesi ile karşılaştırılabilir.

Bu yazıda modern sığınakların dizaynına ilişkin, potansiyel tehdit ve silahların etkileri, sığınak güçlendirme teknolojisi ve yaşam destek sistemlerinin önemi, zehirli gazların anında tespiti, iletişim ve güvenlik sistemlerinde temel gereksinimler ve sığınak işletimi ve yönetimi gibi bazı yaklaşımlar yer almaktadır.

SİLAHLARIN ETKİLERİ VE TEHDİT SENARYOLARI

Yapılan tüm silah kısıtlama anlaşmalarına karşın dünyadaki silah stokları, hala, dünya üzerindeki tüm yaşamı yok edecek boyuttadır. Nükleer silahların yarattığı tehdit ve verdiği hasarın boyutları, İkinci Dünya Savaşı’ndaki ilk kullanımlarından bu yana oldukça iyi anlaşılmıştır. Modern konvansiyonel silahların yok etme güçleri ve ne kadar etkili oldukları 90’lı yıllarda Ortadoğu’da ve hatta Avrupa’da yaşanan savaşlarda açıkça ortaya çıkmıştır.

Bugün potansiyel tehlike, dünya çapında bir krizden ziyade hemen her yerde patlayabilecek bölgesel anlaşmazlıklardan kaynaklanacak tehdit senaryolarında görülmektedir. Günümüzde böyle bir savaşta, gün geçtikçe etkinliği artan konvansiyonel silahların yanı sıra kimyasal ve biyolojik silahlar da kullanılacaktır. Her halükarda en modern, hedefi şaşmayan silahlarla sadece askeri tesislerin vurulması durumunda dahi doğru-düzgün sığınaklara sahip olunmadığı taktirde yine siviller, modern savaşın gerçek kurbanları ve kaybeden tarafı olacaklardır.

Benzer diğer bir senaryo da, bir kaza veya terörist saldırı sonucunda nükleer patlama veya kimyasal ajanların yayılmasıdır. Böyle durumların geniş bölgelerde uzun süreli etkileri olacaktır. Bu tür istenmeyen durumlar için sığınaklar en efektif korunma yoludur.

KONVANSİYONEL SİLAHLAR

Mermiler, toplar, roketler, mayınlar, füzeler ve diğer patlayıcı cihazlar sağlamlaştırılmış koruyucu binalar ve sığınaklara karşı kullanılan silahlar, konvansiyonel silahlardır. Etkinin ve patlamanın şekline göre hedefi farklı şekillerde etkilerler. Konvansiyonel silahların esas etkisi içeri girme, aşırı basınç yaratma, şok yükü ve tahriptir.

NÜKLEER SİLAHLAR

Nükleer silahların etkileri arasında uzun süreli pozitif ve negatif basınç, zemin şok yükleri, yoğun termal radyasyon, nükleer radyasyon ve elektromanyetik dalgalar yer alır.

Patlamanın etkisi ulaştığında basınç, normal atmosferik basınçtan en yüksek değere ulaşır ve saniyeden çok daha kısa bir sürede tekrar normal seviyeye iner. Bu pozitif evreyi negatif evre takip eder ve basınç kısa süre için normalin altına düşer. Yapı üzerinde oluşan yükteki bu ani değişiklikler ve muazzam patlama enerjisinin ürettiği hızlı hareketlere karşı korunma için tüm yapılarda şok dayanıklılığı gereklidir.

Termal radyasyon, patlamayla beraber ortaya çıkar ve çok kısa sürelidir. Sığınak yapılarının sadece dış kısımlarını yakar. Ancak patlama sonucu sığınağın etrafında uzun süreli yangınlar çıkabilir ve bu da havadaki oksijenin azalmasına ve aşırı ısı yüküne neden olur.

Nükleer radyasyon üç kategoriye ayrılır: İlk Nükleer Radyasyon patlamanın ardından yaklaşık bir dakika boyunca yayılır; kalıcı radyasyon daha sonra yayılır, radyoaktif maddenin gökyüzüne yükseldikten sonra yere inmesi (yerel serpinti) ya da daha sonra (gecikmiş küresel serpinti) olarak ortaya çıkar. Elektromanyetik dalgalar asimetrik çevrede meydana gelen nükleer patlamalarda ortaya çıkan keskin titreşimli radyo dalgalarından oluşan elektromanyetik radyasyondur (EMP). Yoğun elektrik ve manyetik alanlar geniş bir alanda korumasız elektrikli eşyalara hasar verir; EMP canlı organizmalara zarar vermez.

KİMYASAL VE BİYOLOJİK SİLAHLAR

Kimyasal ve biyolojik silahlar değişik şekillerde hedefe püskürtülen veya gönderilen tahriş edici, zehirleyici ve patojenik ajanlardan oluşan geniş bir gruptur. Terörist gruplar veya ülkeler tarafından kullanılması mümkün potansiyel savaş ajanları arasında hardal gazı, sinir gazı, sarin, soman veya VX gibi kimyasal savaş ajanları ve Botulism, Toxin, Anthrax (şarbon) ve Variola gibi bakteriler yer alır. Pratikte mevcut ve laboratuarda geliştirilen tüm hastalıklar da savaş ajanı olarak kullanılabilirler.

SIĞINAK TASARIMININ BİLEŞENLERİ

Modern bir sığınak, insanları hayatta tutma hedefi olan endüstriyel bir işlem olarak dizayn edilmelidir. Bir kriz esnasında özel koruyucu ekipmanlarla donatılmış büyük sığınak yapıları, dışarısı ile korunaklı içerisi arasında insanların, malların, ekipmanların ve yaşam destek sistemlerinin tüm zararlı etkilere karşı istenen düzeyde korunmasını sağlayan koruyucu bir sınır hattı oluşturmalıdır.

Sığınak dizaynı, kefelerinde korunma düzeyi ile inşaat maliyetleri olan bir terazinin dengelenmesi gibidir. Sığınak sahibi daha fazla yatırım yaptığı sürece daha yüksek korunma sağlanabilir. Silahların etkileri konusunda müşteri ile uzlaşma ve gerekli yüke uygun şekilde dizayna karar verme en önemli noktadır. Ancak o zaman istenen korunma düzeyi sağlanabilir.

GÜÇLENDİRME TEKNOLOJİSİ

Sığınağın iç ortamı gerekli koruyucu bariyerlerle dış dünyadan izole edilmelidir. Modern bir sığınakta patlama ve giriş korunması, gaz sızdırmazlık ve EMP korunması gibi değişik bariyerler kullanılması gerekir. Bu bariyerler genellikle güçlendirilmiş betonla inşa edilir ve tüm geçişler gaz sızdırmaz ve patlamaya dayanıklı kapılarla, havalandırma sistemi ise patlamadan koruyucu valflerle korunur.

• Patlamaya Karşı Dayanıklılık

Güçlendirme teknolojisinin en önemli unsurlarından biri, patlamanın etkilerine karşı dizayndır; ki, bu da sığınak duvarlarının kalınlığını, sığınağın maliyetini ve patlamaya dayanıklı özel ekipmanlar için gereksinimleri ortaya koyacaktır. Mühendisin yapması gereken, sığınak yapısının karşılaşacağı direncin yanı sıra, patlamaya dayanıklı kapılar, duvarlardaki kablo ve boru geçişleri, ve havalandırma sistemleri üzerindeki direnci de hesaba katacak hasar eğrisi analizini temel almaktır.

• Gaz Sızdırmazlık

Sığınak, zehirli ajanların girişine karşı güçlendirilirken tüm giriş çıkışlarda gaz sızdırmazlık düzenlemeleri yapılmalı ve içeride yapay bir atmosfer yaratılacak şekilde uygun havalandırma sistemi kurulmalıdır. Pratikte böyle bir sistemde geçişler için gaz sızdırmaz kapılar ve kapaklar, havalandırma kanallarında ise gaz sızdırmaz valfler kullanılır.

• Su Sızdırmazlık

Sığınak zemin su seviyesinin altında inşa edilecekse tüm yapı ve bağlantılar zemin suyunun girişine karşı korunaklı dizayn edilmelidir.

• EMP Dayanıklılık

Hassas elektronik ekipmanların bulunduğu sığınak bölmeleri metal kaplama veya çelik ağ kullanılarak kaplanmalıdır. Tüm havalandırma deliklerine EMP ızgaraları yerleştirilmeli ve diğer elektromanyetik etkilere karşı da EMP filtreleri kullanılmalıdır.

• Şok Yalıtımı

Sığınağa yakın bir yerde meydana gelecek patlama şok yükü yaratır. Şiddetli şoka dayanıklı dizayn edilmemiş ekipmanlar, şok yüklerinin etkisini önleyebilmek için özel şok izolatörleri üzerine monte edilmelidir.

GEÇİCİ YAŞAM DESTEK SİSTEMLERİ

Modern silahlar çevreyi ciddi şekilde tahrip etmekte ve tekrar yaşanamaz hale getirmektedir. Bu nedenle sığınak içinde yapay bir atmosfer yaratılarak içerideki insanların minimum destekle kurtulmasını sağlamak gereklidir.

• Havalandırma

Dışa kapalı evrede sığınak içindeki hava sirküle edilir, filtrelenir ve temizlendikten sonra tekrar sığınak içine verilir. Gerekli olduğu durumlarda özel ekipmanlar kullanılarak oksijen eklenir, karbondioksit ise atılır. Sığınak hafif yüksek basınçta tutulur.

Filtrasyon evresinde dışarıdaki hava minimum miktarda alınır, NBC filtrelerinde temizlenir ve sirküle edilen hava ile karıştırılarak sığınak içine verilir. NBC arıtma sistemi aynı zamanda sığınak içinde pozitif basınç yaratarak içeriye zehirli ajan girmesini önler.

By-pass evresinde normal kullanım zamanlarında olduğu gibi dışarıdaki hava doğrudan içeri alınır. İçerideki kirlenmiş hava tuvaletler ve girişlerden dışarı atılır.

• Klima Sistemi

Sığınak yapısı ve çevresi sığınak içindeki ısıyı emmediği sürece içerideki havayı serinletmek ve ortam ısısını kabul edilebilir limitlerde tutmak için klima sistemi gerekir. Gaz sızdırmazlık bölgesi dışına yerleştirilen yoğunlaştırıcılar, her koşulda düzgün çalışmak üzere patlamalara ve konvansiyonel silahların diğer doğrudan etkilerine karşı korunmalı olarak dizayn edilmiştir. Isıtma için yapılması gereken düzenlemeler soğutma kadar kritik değildir.

• Enerji Kaynağı

Sığınak içindeki yaşam destek sistemleri için güvenilir enerji kaynağı önemlidir. Sığınaklar enerji dağıtım şebekesine bağlıdır. Enerji kesintisi halinde sığınağın dizel jeneratör sistemi devreye girer. Jeneratör sayısı sığınağın önemine göre değişir.

Zorlu sığınak koşulları sağlam ve dayanıklı aydınlatma sistemlerine ve kablolamaya sahip, yüksek neme ve titreşimlere dayanıklı olmalıdır. Yedek enerjinin yanı sıra önemli odalar ve koridorlar için akülü acil durum aydınlatması zorunludur.

• İhtiyaç Kaynakları ve Atıklar

Su tankları sığınaktaki herkes için yeterli içme ve temizlik suyuna sahip olmalıdır. Yiyecek deposu kuru ve konserve gıdalar içermelidir. Yataklar, radyo, kurtarma ekipmanları ve temel tıbbi malzemeler bulunmalıdır. Acil durum jeneratörleri için yeterli yakıt stoku bulunmalıdır.

Atıklar ve sızıntı suları bir atık tankında toplanmalı ve mümkün olduğunda dışarıya pompalanmalıdır. Sığınma dönemlerinde sulu tuvaletler yerine kuru tuvaletler kullanılmalıdır.

SABİT SIĞINAK UYGULAMALARINDA KİMYASAL AJAN TANIMLAMASI

• Dıştaki Havanın Real-Time İzlenmemesi Sığınaktaki NBC Korumasını Etkisiz Kılar.

Sığınağın sağlam olması ve havalandırma sisteminin en üstün korumayı sağlaması, sığınaktaki insanların korunması için yeterli değildir. Hava temizliğinin sürekli ve her an (realtime) izlenmemesi, sığınak havalandırmasının etkili çalışmamasına neden olur.

• Kimyasal Ajan Tespiti – Sığınak Yönetiminin En Önemli Noktası

Modern bir NBC korunmalı sığınak elektronik kimyasal ajan tespit sistemiyle donatılmış olmalıdır. Böyle bir sistemin amacı, sığınak yönetimine doğru bilginin verilmesini ve normal (bypass) konum, kapanma konumu ve filtrasyon konumu evrelerinin seçimini sağlamaktır.

Sabit sığınak uygulamalarında kullanılacak olan kimyasal tespit sistemi, diğer taşınabilir veya bölgesel cihazlarda bulunan özelliklerden daha fazlasını gerektirir. Sabit detektör sisteminde bulunması gereken özellikler şunlardır:

• Cihaz, minimum bakımla, içeri giren havayı sürekli izleyebilmelidir.
• Cihaz sinir gazlarıyla diğer zehirli gazları birbirinden ayırt edebilmelidir. Sinir gazları diğer kimyasal savaş ajanlarına oranla çok daha yüksek derecede zehirleyici olduğu için bu çok önemlidir.
• Sistem çok kısa sürede yanıt verebilmelidir. Korunma önlemleri alınmadan önceki süre içerisinde sığınağa girecek zehirli gazları sınırlandırmak için çabukluk hayatidir.
• Sistem gaz konsantrasyonunun tehlikeli sınırın altına düştüğünü tespit edebilmeli ve normal havalandırmaya dönmeyi ve sığınak havasında kalmış olabilecek kalıntıların temizlenmesini mümkün kılmalıdır.
• Sistem, NBC filtrasyon ünitesiyle entegre edilebilmeli ve havalandırma sisteminin otomatik işleyişini sağlayabilmelidir.

Sistemin, sığınak içine girmesi muhtemel zehirli ajanlar hakkında niteliksel ve niceliksel veriler sağlaması da önemlidir. Sıradan bir sabit kimyasal ajan detektörü sığınağın doğru yönetilmesi için yeterli değildir. Bu durumda, sığınak, kimyasal savaş ajanlarının algılanıp tanımlanmasına ayarlanmış multicomponent bir gaz detektörü ile de donatılmalıdır. FT-IR gaz analizörü hakkında detaylı bilgi TEMET OY’den sağlanabilir.

İLETİŞİM VE GÜVENLİK SİSTEMLERİ

• Harici İletişim

Sığınaklar dışarı ile bağlantıyı sağlayacak telefon sistemine sahip olmalıdır. Telefon sistemi uzantılara, halka açık hatlara, özel hatlara ve veri iletişimine sahip olmalıdır. Telefon şebekesinden gelen çağrılar doğrudan iç hatlara veya operatöre bağlanabilmelidir.

Radyo telefon sistemi telsiz telefondur. Gönderim baz istasyonundan yapılır ve radyo link tarafından alınır. Gelen çağrılar bağımsız radyo telefonlara veya normal telefonlara operatör tarafından bağlanabilir. Tüm iletişim, dokümantasyon için ortak çok kanallı kayıt sistemine bağlanabilir.

• Dahili İletişim

Dahili iletişim için sığınakta adresleme sistemi kurulur ve sesli anonslar ile radyo programları için kullanılır. Hoparlörler değişik dağıtım gruplarına bölünür ve bilgi yalnızca ilgili birimlere iletilir.

Hem karar verme, hem de eğitim amaçlı olarak görsel-işitsel sistemler kullanılır. Bu sistemler sinyal kaynağı olarak bilgisayar veya video sistemi ile data veya video projektörlerinden oluşur. Elektronik haritalar da kullanılabilir.

• Güvenlik Sistemleri

Alarm ve uyarı sistemleri herhangi bir tehlikeli durumda koruma ve uyarı işlevi görür. Bir yangın alarm sistemi her zaman çalışır durumdadır. Dışarıdaki havanın kalitesi, devamlı olarak multicomponent gaz detektörü ile izlenir. Sığınak izleme sistemi, sığınak kapılarını ve havalandırma valflerini devamlı olarak izler.

Barış zamanı kullanımı için dış kapılar uzaktan kumandalı kilitler, kart okuyucular ve CCTV destekli interkom kapı setleri ile donatılır. Giriş çıkışlar sığınak kumanda odasında bulunan TV ekranından izlenebilir.

KULLANILABİLİRLİK VE YÖNETİM

• Sığınak Kullanımı

Modern bir sığınak, en zor koşullarda dahi insanların hayatta kalmasını sağlayacak komplike bir teknik sistemdir. Sığınağın korunma sınıfı yükseldikçe yaşam destek sistemleri daha sofistikedir ve kullanımı için daha çok personel gerekir. Acil durumda sığınaktaki insanların hayatı ekipmanlara bağlıdır. Bu nedenle sığınak personeli ve yöneticileri en güç şartlar altında dahi işlerini en iyi şekilde yapmak üzere eğitilmiş olmalıdırlar.

• Barış Zamanı Kullanımı

Orta veya yüksek korunma sınıfındaki sığınakların maliyeti yüksek olabilir, ancak barış zamanında doğru şekilde kullanılarak sığınağın işletim maliyeti düşürülebilir ve hatta yatırım maliyetleri de karşılanabilir. Ancak bu kullanım, binanın sığınak olma özelliğine zarar vermemeli ve barış zamanından acil durum kullanımına geçiş süratle yapılabilmelidir.

Sığınak yönetimi barış zamanlarında da sığınaktan sorumlu olmalı ve deponun, ihtiyaç malzemelerinin ve personel eğitiminin sağlanması görevlerini devam ettirmelidirler.

• Korunma Dönemi Kullanımı

NBC tehditlerine karşı sığınakların değişik kullanım şekilleri vardır. Korunma genelde kapalı devre moduyla başlar. Dış mekanda zehirli madde yoğunluğu devam ettiği veya yangın vb nedenlerle karbonmonoksit oranı yüksek olduğu sürece kapalı devre modu devam eder. Hava, filtreler yoluyla temizlenebilecek duruma geldiğinde filtreleme evresine geçilir. Tehlike geçtikten sonra sığınak içindeki havanın taze hava ile yenilenmesi için by-pass moduna geçilir.

• Sığınak Yönetimi

Sığınak yönetim personelinin esas görevi eğitim, kaçış, erken uyarı, sığınma ve sakinleştirme etkinlikleridir. Bu, acil durumlardaki sığınağa kapanma evresinde, mevcut duruma ve tehlikelere ilişkin bilgilerin iletişim sistemleri yoluyla toplanması ve ilgili birimlere dağıtılmasıdır. Sığınak yönetimi, doğru bilgiyi seçmek ve sığınağı bu doğrultuda yönetmek üzere eğitilmelidir.

SAVUNMA POLİTİKASININ BİR PARÇASI OLARAK SIĞINAKLAR

Günümüz dünyasının tehditleriyle karşı karşıya kalan, devletlerin silahsızlanma ve saldırılar veya kazalar karşısındaki iyi niyetine tam güveni olmayan veya endüstriyel tesisleri güvenlik altına almak isteyen herkes için tek çare, kaçış için planlar yapmak, etkili bir erken uyarı sistemi kurmak ve beklenen tehditlere karşı sığınaklar inşa etmektir.

Sığınaklar yapılması bir güvenlik yatırımıdır. Savunan taraf kendi sığınaklarına ne kadar yatırım yaparsa, saldırganın da amacına ulaşmak için o kadar harcama yapması gerekir. Bu nedenle sığınaklar, insanların prim ödeyerek sahip oldukları ancak hiçbir zaman kullanmak zorunda kalmayı istemeyecekleri bir sigorta poliçesi gibidir. En kötü olasılık gerçekleşse bile, sığınaklar yatırımı geri ödeyeceklerdir.